GESCHIEDENIS VAN DE FILM IN VEENENDAAL 1901-2025

De Vereniging Filmhuis Veenendaal werd begin jaren ’90 opgericht door een aantal dertigers die elkaar nog kenden uit de tijd dat ze samen op de middelbare school (Chr. Lyceum Veenendaal) zaten. Omdat er in Veenendaal op dat moment nergens meer films werden vertoond vonden de initiatiefnemers dat er wekelijks een goede film te zien moest zijn in een zaal met een gezellig theatercafé erbij. Een aantal vrijwilligers sloeg hiertoe de handen ineen.

Hieronder een terugblik op de geschiedenis van de film en bioscoopvoorzieningen in Veenendaal. Met aan het einde ook aandacht voor de recente plannen van de gemeente Veenendaal om in 2028 een nieuw Theater Lampegiet te openen waarin ook Filmhuis Veenendaal onderdak gaat krijgen.

1895: UITVINDING VAN DE CINEMATOGRAPH

Nadat er rond 1835 voor het eerst fotoafdrukken konden worden gemaakt, zou het nog ruim 50 jaar duren voordat er voor het eerst ‘bewegende beelden’ konden worden vertoond. In 1894 geeft Thomas Edison in Amerika zijn eerste filmvoorstellingen met behulp van een ‘kinetoscoop’. Een jaar later organiseren de Franse broers Lumière in Parijs de eerste (betaalde) filmvoorstellingen met hun ‘cinematograph’, een soortgelijk apparaat. Op 12 maart 1896 vind de eerste filmvoorstelling in Nederland plaats, in een leegstand winkelpand in de Amsterdamse Kalverstraat.

Dagblad Nieuws van de Dag, augustus 1901

1901: EERSTE FILMVOORSTELLING IN VEENENDAAL

Bij al de eerste filmvoorstellingen gaat het nog om filmpjes van 5 tot maximaal 15 minuten, meestal educatieve documentaires. Meer film kon er nog niet op een spoel. Een aantal ondernemers ziet direct commerciële mogelijkheden en begint met zgn. reisbioscopen, waarbij op de vele jaarlijkse kermissen in het land in een tent tegen betaling korte filmpjes worden vertoond. Het publiek is wild enthousiast. Voor het eerst zien de mensen bewegende beelden uit het verre buitenland (Parijs, filmopnamen uit Afrika van wilde dieren zoals olifanten, nijlpaarden e.d.). De eerste filmvoorstellingen in Veenendaal vonden plaats eind 1901, op de Markt, de plek waar de kermis jaarlijks neerstreek. Dat gebeurde met behulp van een ‘kinematograph’. Een filmpje dat op kermissen nog jaren lang vertoond zou worden bevatte filmbeelden van de kroning van Koningin Wilhelmina in 1898.

Bioscoop/ verenigingsgebouw ‘De Harmonie, Nieuweweg 54, Veenendaal

1913: BIOSCOOP DE HARMONIE

In 1906 werd in de Amsterdamse Damstraat de eerste vaste bioscoop geopend, waar het hele jaar door, elke dag, (korte) films werden vertoond. In 1907 openden ook de eerste bioscopen in Arnhem en Utrecht hun deuren. Nog weer een paar jaar later stond heel Nederland vol met bioscoopgebouwen, ook in de kleinere plaatsen in de provincie. In 1913 besloten in Veenendaal twee jonge lokale ondernemers, drogist J.F. Tak en de heer H.J. Zimmerman, eigenaar van een verf- en schildersbedrijf, om een bioscoop annex verenigingszaal te starten. Dit deden zij enerzijds uit commerciële overwegingen, en anderzijds met de ideële gedachte om jonge fabrieksarbeiders ‘van de straat en buiten het café’ te houden. Zimmerman was lid van de anti-alcoholbeweging.

Het plan stuitte echter op tegenwerking van de meerderheid van de gemeenteraad van ‘Stichts’ (= Utrechts) Veenendaal, die geen vergunning wilde afgeven. Reden: bioscopen zouden ‘in strijd zijn met de goede zeden’. De beide jonge ondernemers besloten daarop een stuk grond te kopen dat net buiten de gemeentegrens lag, aan de noordzijde van de Nieuweweg. Dit perceel maakte destijds nog deel uit van ‘Gelders Veenendaal’, dat behoorde bij buurgemeente Ede.

De gemeente Ede verleende aan de twee ondernemers wel een vergunning om een bioscoop annex verenigingsgebouw op te richten. Het gebouwtje met een zaal van ca. 100 stoelen kreeg de naam ‘De Harmonie’. Hier werd een paar keer per week een zogenaamde ‘stomme’ film vertoond, dus een film zonder geluid. Een van beide heren (Tak) was tijdens de vertoning verantwoordelijk voor de techniek (de ‘operateur’), de andere (Zimmerman) gaf als ‘explicateur’ een toelichting op de beelden. De exploitatie bleek uiteindelijk echter minder winstgevend dan vooraf begroot, zodat Tak en Zimmerman ‘De Harmonie’ in 1917 verkochten aan de lokale Nieuw-Apostolische Kerk. In 2019 is het nog steeds bestaande pand (Nieuweweg 54) uiteindelijk verbouwd tot woonhuis.

Utrechts Nieuwsblad, september 1913

1926: BIOSCOOPWET

De idee dat bioscopen een verderfelijke invloed zouden hebben op de bevolking, en zeker op kinderen, leidde in het hele land tot felle discussies, vooral in de wat ‘strengere’ calvinistische en katholieke gemeenten. Het leidde er mede toe dat een meerderheid van het parlement in Den Haag in 1926 instemde met de Wet ‘tot bestrijding van de zedelijke en maatschappelijke gevaren van de bioscoop’, kortweg de ‘Bioscoopwet’. Hierin werd onder meer geregeld dat er een landelijke filmkeuring kwam, waarbij een te benoemen filmkeuringscommissie kon besluiten bepaalde films te verbieden, dan wel delen van een film ‘eruit te knippen’. Gemeenten behielden voorts het recht om bioscopen helemaal te weigeren op hun grondgebied. Van dit recht zou de gemeente Stichts-Veenendaal nog lang gebruik maken.

Dagblad ‘Het Volk’, 9 april 1930

Vanaf 1928 vertoont de afdeling Veenendaal van de socialistische arbeidersvakbond af en toe films in hun eigen onderkomen (Hoek Holleweg/ Nieuweweg). Dit gebouw, mede gesticht op initiatief van de Ned. Vereniging tot afschaffing van Alcoholhoudende Dranken, lag destijds nog op het grondgebied van buurgemeente Renswoude. Een aantal Veenendaalse predikanten is van mening dat de filmvertoningen daar een slechte invloed hebben op de lokale arbeiders en schrijft een brief aan het Renswoudese gemeentebestuur met het verzoek om filmvertoningen aldaar te verbieden. De gemeente Renswoude geeft echter wel toestemming om films te vertonen. De kwestie leidt zelfs tot berichten in de landelijke media.

UITVINDING GELUIDSFILM

Aan het eind van de jaren ’20 was het na vele jaren van experimenteren eindelijk zo ver: de uitvinding van de geluidsfilm, waarbij het geluid zonder problemen ‘synchroon’ liep met de beelden. Dit was uiteraard een grote technische vernieuwing in de filmwereld. Al snel kwam er in de hele wereld opnieuw een hausse aan nieuwbouw van bioscopen op gang. De eerste geluidsfilm in Nederland werd in 1929 vertoond in het Amsterdamse ‘filmtheaterpaleis’ van de joods-Poolse ondernemer Abraham Tuschinski.

Theater Luxor, Vendelseweg, Veenendaal (Foto 1970)

1937: LUXORTHEATER

In Stichts-Veenendaal bleef de gemeenteraad nog steeds mordicus tegen de bouw van bioscopen. Maar opnieuw besloten twee jonge ondernemers, beide dertigers, om zo’n gebouw net buiten de gemeentegrens op te richten. Ditmaal aan de Vendelseweg, die toen nog tot het grondgebied van de Renswoude behoorde. De gemeenteraad van Renswoude gaf direct een bouwvergunning af. Dit besluit was overigens ingegeven door het feit dat zo’n bioscoop haar veel ‘vermakelijkheidsbelasting’ opleverde: maar liefst 35% van de recette ging naar de gemeente Renswoude.

De initiatiefnemers, de Wageningse gebroeders Westland, lieten in 1937 binnen 3 maanden een bioscoop met 392 zitplaatsen optrekken, inclusief een groot balkon. Het gebouw kreeg de naam ‘Luxor-theater’. De burgemeester van Renswoude (tevens kasteelheer), Baron Taets van Amerongen, kwam het gebouw zelf openen. De ondernemende broers Westland bezaten in Wageningen ook al twee bioscopen, een kolenhandel, een hotel en een wielerbaan. Eén van beide was daarnaast in zijn woonplaats lid van de gemeenteraad voor de Katholieke Volks Partij (KVP). Na de opening kwamen vooral jongeren in groten getalen naar het Luxortheater. Eindelijk was er iets te doen in Veenendaal, dat op dat moment zo’n 15.000 inwoners telde.

TWEEDE WERELDOORLOG

Tijdens de Tweede Wereldoorlog beleefde het Luxor-theater een moeilijke periode. Britse, Franse en Amerikaanse films mochten niet meer worden vertoond, zodat het aanbod vooral bestond uit Duitse en Nederlandse films, die op last van de bezetter werden voorafgegaan door de wekelijkse ‘Deutsche Wochenschau’, vol Duitse oorlogspropaganda. Omdat er op zulke momenten bij wijze van stil verzet nog wel eens extra veel gekucht werd, werd de zaal dan enkele malen bij wijze van straf ontruimd door aanwezige leden van de Duitse Wehrmacht. Ook werden er door de Duitsers enkele malen razzia’s gehouden, waarbij ondergedoken jongemannen gezocht werden die in Duitsland moesten gaan werken. De beide eigenaren van Luxor, Jacobus en Willem Westland, waren ondertussen erg actief in het Wageningse verzet. Na te zijn verraden werden beide broers op 6 juni 1944 door de Duitsers geëxecuteerd in de duinen bij Bloemendaal.

Advertentie Luxor Theater (1949)

HOOGTIJJAREN

Na de bevrijding begonnen de hoogtijjaren van de film. De exploitatie van Luxor Veenendaal was inmiddels in handen gekomen van vertegenwoordigers van de volgende generatie van de familie Westland. Massaal gingen de mensen naar de bioscoop, veelal om allerlei (romantische) films uit Hollywood te gaan zien. Ook bij het Luxor-theater was de belangstelling groot, vooral onder de jongeren die wat meer van de wereld wilden zien. Kaskrakers als ‘Ben-Hur’ (1959) trokken veel publiek.

Op zoek naar een meer centraal gelegen plek in Veenendaal kocht Westland jr. in 1954 de leegstaande Cavansa-sigarenfabriek op de hoek van de Kerkewijk en de Rembrandtlaan. Het plan was om daar een nieuwe bioscoop te starten, precies tussen het centrum en de toenmalige nieuwbouwwijk Veenendaal-Zuid. Jarenlang onderhandelt Westland jr. met de gemeente over de voorwaarden, waarbij het ook weer veel ging over de hoogte van de vermakelijkheidsbelasting. Uiteindelijk leidde het plan tot niets en verkocht de teleurgestelde Westland het pand in 1967 aan een handelaar in bouwmaterialen.

Advertentie Luxor-theater (1964)

CHRISTELIJKE FILM ACTIE

Na de gemeentelijke grenswijziging van 1960 kwam de Luxor-bioscoop aan de Vendelseweg eindelijk op het grondgebied van Veenendaal te staan, zodat exploitant Westland jr. vanaf dat moment niet meer te maken had met de gemeente Renswoude, maar met de (vergrote) gemeente Veenendaal. De gemeente Veenendaal hield er aan vast dat 30% van de filmrecette moest worden afgedragen aan de gemeentekas. Dat gold overigens niet voor de in 1957 opgerichte afdeling Veenendaal van de CFA (Christelijke Film Actie), een organisatie die een paar keer per maand een film vertoonde die door de landelijke katholieke filmkeuring was gekeurd op inhoud, moraal en goede zeden. De CFA vertoonde regelmatig films met een 16 mm-projector, meestal in Gebouw Eltheto aan de Fluitersstraat, eigendom van de Hervormde Kerk. De CFA kreeg daarbij wel ontheffing van het betalen van vermakelijkheidsbelasting omdat zij volgens B & W ‘geen winstoogmerk’ had.

G.J. Westland jr., bioscoopexploitant Theater Luxor (foto 1970)

1970: SLUITING LUXOR

Halverwege de jaren ’60 liep overal in het land het bioscoopbezoek snel terug. Oorzaak was de opmars van de televisie, die voor de meerderheid van de bevolking betaalbaar werd. De mensen konden nu thuis van een film genieten. Veel bioscopen overleefden het niet, waaronder ook het Luxor-theater. Bij films als ‘Once Upon a Time in the West’ (1968) zat de zaal nog wel redelijk vol, maar er waren ook voorstellingen waarbij er slechts een handjevol mensen in de zaal zat. Om aan een fatsoenlijke omzet te komen werden in Luxor ook andere activiteiten georganiseerd, zoals verenigingsavonden, uitvoeringsavonden (gymnastiekvereniging Sparta), lezingen etc. Uiteindelijk bleek de spoeling toch te dun. Ten tijde van de sluiting stelde Westland dat van de filmrecette 35% aan de gemeente moest worden afgedragen, terwijl 40 % voor de filmverhuurders was, zodat er slechts 25% overbleef voor personeel, huisvestings- en overige kosten. In januari 1970 was de laatste filmvoorstelling en sloot het inmiddels nogal verouderde Luxor (harde houten klapstoelen!) – na 33 jaar te hebben bestaan – voorgoed haar deuren. Het gebouw deed daarna nog een aantal jaren dienst als opslagplaats en werd uiteindelijk gesloopt.

KEES STIP

In vrijwel alle bioscopen in het land werden films in de naoorlogse jaren altijd vooraf gegaan door het zgn. ‘Polygoon’-filmjournaal’, met het kenmerkende stemgeluid van Philip Bloemendaal. Gedurende bijna 30 jaar werd een groot deel van de daarbij uitgesproken teksten geschreven door de uit Veenendaal afkomstige dichter en tekstschrijver Kees Stip. Lang na zijn dood werd het plein waaraan nu zowel de Cultuurfabriek als gebouw Spectrum zijn te vinden naar hem vernoemd, het Kees Stip Plein.

BIOSCOOPPLANNEN

In 1970 brak een lange ‘bioscoop-loze’ periode aan in Veenendaal. Veel plannen werden gesmeed om een nieuwe bioscoop te starten: in 1972 voor een 2-zalenbioscoop boven de ingang van de nieuwe winkelpassage in de Hoofdstraat, in 1981 idem aan de noordkant van de Markt (Markt 5 en 6) en later ook nog als onderdeel van het nieuwe appartementencomplex aan de zuidkant van De Markt, direct naast de plek waar op de begane grond een C & A-vestiging zou komen. Om allerlei redenen kwam er echter geen nieuwe bioscoop van de grond. In de jaren ’70 en ’80 werden in enkele buurthuizen (Franse Gat, Dragonder-Zuid, alsmede Jongerencentrum ‘De Pomp’) wel met enige regelmaat films vertoond door de lokale Filmliga Veenendaal, een club vrijwilligers die gebruik maakte van 16-mm filmprojectie, waarbij de projector dan met het bekende licht ratelende geluid achter in de zaal stond opgesteld. Ondertussen werd er in deze jaren met enige regelmaat ook vanuit de bevolking (en met name de jeugd) actie gevoerd voor de komst van een echte bioscoop naar Veenendaal. ‘Er is hier geen bal te doen’, klonk het dan, niet geheel ten onrechte…

Jongeren organiseren in 1979 een handtekeningenactie voor de komst van een bioscoop in Veenendaal en voeren daarvoor actie in de gemeenteraadszaal

FILMHUIS AKROPOLIS

In 1984 nemen een aantal in Veenendaal woonachtige kunstacademiestudenten het initiatief om in Jongerencentrum Akropolis (in de oude Hollandia Wol-fabriek) een kleinschalig Filmhuis te beginnen. Met een 16mm-projector en 50 eenvoudige, opgekalefaterde stoelen worden daar regelmatig arthousefilms en filmklassiekers vertoond, waaronder ook Federico Fellini’s ‘8 ½’uit 1963. Na een paar jaar moet Akropolis alweer sluiten, waardoor er ook een eind komt aan de filmvertoningen.

Enige vrijwilligers van Filmhuis Akropolis (foto 1985)

THEATER DE LAMPEGIET

Na vele jaren van discussie besloot de gemeenteraad halverwege de jaren ’80 dat Veenendaal een eigen theater zou krijgen dat ‘Theater de Lampegiet’ zou gaan heten. Dit theater, met één zaal met 520 stoelen, zou ook gebruikt moeten kunnen worden voor filmvertoningen. Daartoe werd in de nok van het theater een filmcabine gerealiseerd met 35 mm-projectieapparatuur. Vanaf de opening van het theater (1988) werden een paar keer per week films vertoond, waarbij de programmering werd verzorgd door Jochem’s Filmtheaters uit Amersfoort. Daarbij werd er doorgaans gekozen voor de qua bezoek minder gangbare tijdstippen, (vaak maandag- of dinsdagavond), op de avonden dat er geen theatervoorstellingen waren.

Omdat er van alle 35mm films (celluloid) toen in het land maar een beperkt aantal kopieën in omloop was, werden er doorgaans wat oudere films vertoond die elders (Utrecht, Arnhem, Wageningen) al uit roulatie waren. Omdat de filmhuurkosten niet konden worden terugverdiend (te weinig bezoekers), werd al na twee jaar gestopt met de filmvoorstellingen in het theater. Dit zou mede de aanleiding zijn voor de oprichting van de Vereniging Filmhuis Veenendaal, een initiatief dat een jaar later – in 1991- werd gestart door een aantal dertigers die elkaar nog kenden van de middelbare school (Chr. Lyceum Veenendaal). De 35 mm-filmprojector zou in de jaren daarna nog wel vaak dienstdoen ten behoeve van schoolvoorstellingen en bijzondere culturele projecten.

1992: VERENIGING FILMHUIS VEENENDAAL

Na een korte periode van voorbereiding werd de Vereniging Filmhuis Veenendaal per 1 januari 1992 ingeschreven bij de notaris. In de statuten werd omschreven dat het doel van de vereniging was om ‘niet alleen de zogenaamde arthousefilms en documentaires te vertonen, maar ook de betere films die normaliter in commerciële bioscopen worden vertoond’. Hierbij speelde mee dat er ten tijde van de oprichting geen bioscoop in Veenendaal was.

Sinds de oprichting wilde Filmhuis Veenendaal dit ‘gat’ gaan opvullen, maar dan geheel met vrijwilligers. Vol enthousiasme ging men aan de slag. De eerste filmvertoning vond plaats in 1992, nog met behulp van klassieke 16-mm-projectieapparatuur. Een jaar later werd uit de inmiddels binnengekomen contributiegelden een eenvoudige beamer aangeschaft, waarmee vanaf dat moment films op DVD konden worden afgedraaid op een klein filmscherm.

PLAN ULO-SCHOOL

Aanvankelijk was er een plan om met een groot aantal andere verenigingen (schaakclub, fotoclub, bridgeclub etc.) van de leeggekomen voormalige ULO/ MAVO-school aan de Kerkewijk een verenigingsgebouw te maken waarin ook plaats zou zijn voor een kleine filmzaal. Dit door Filmhuis Veenendaal ontwikkelde idee werd vergezeld van een lijst met ruim 6.000 handtekeningen van Veenendalers die dit plan ondersteunden. Het bestuur van de gemeente Veenendaal zag er echter niets in. Wel leidde het initiatief er toe dat de ULO-school niet werd gesloopt, maar onderhands werd verkocht aan een notariskantoor.

Filmhuis Veenendaal startte daarop haar vertoningen korte tijd later in het bovenzaaltje van Grand Café Strasbourg (Markt 7, ca. 30 stoelen), en later in de kleine zaal van Jongerencentrum Escape (ca. 50 stoelen) aan de Sandbrinkstraat. Daarnaast werd één keer per kwartaal Theater De Lampegiet afgehuurd waar dan ‘filmweekenden’ werden georganiseerd. Vooral de kinderfilms op zaterdag- en zondagmiddag (Bambi, The Lion King, Home Alone 2 e.d.) waren steevast uitverkocht.

HOFPLEINTHEATER

Rond deze tijd begon het bezoek aan de bioscopen en filmtheaters weer toe te nemen: de kwaliteit van beeld en geluid werd steeds beter (Dolby-surround), de zalen en de stoelen werden ruimer, maar het belangrijkste was (en is nog steeds): samen naar een filmvoorstelling kijken in de donkere zaal met een enorm scherm is toch een heel andere beleving dan thuis naar een TV-scherm kijken. In 1993 nam het bestuur van de Vereniging Filmhuis Veenendaal daarom het initiatief om een nieuwe (commerciële) bioscoop van de grond te krijgen, die moest worden gebouwd als onderdeel van de nieuw te bouwen Corridor-Passage. Daarbij zouden drie filmzalen (80, 90 en 110 stoelen) bovenop deze winkelpassage komen, met daaronder een café, dat grensde aan een nieuw horecaplein. Na jaren van onderhandeling met gemeentestuur, banken (financiering) en allerlei projectontwikkelaars kwam het plan uiteindelijk van de grond en opende het Hofpleintheater in 1997 zijn deuren.

Een van de 3 ‘servicefilmzalen’, waar tijdens de film een drankje kon worden genuttigd

De beide Hofplein-exploitanten Frans Pilon (geheel links) en Peter Baten (foto 1997)

Twee leden van Vereniging Filmhuis Veenendaal namen de exploitatie op zich: Peter Baten en Frans Pilon. In de beginperiode was de bioscoop qua bezoekers een groot succes. Jaarlijks passeerden zo’n 75.000 bezoekers de kassa. Het openingsjaar begon direct goed met twee enorme kaskrakers: ‘Jurassic Park’ en ‘Titanic’. In het bijbehorende theatercafé was altijd wel wat te doen, waaronder de nodige kleine muziekoptredens op zondagmiddag.

Theatercafé Hofplein

Na een aantal jaren werd de exploitatie moeilijker omdat steeds meer concurrentie moest worden aangegaan met enorm grote nieuwe mega-complexen met acht of meer zalen (Ede, Utrecht, Arnhem), ook wel ‘snelwegbioscopen’ genoemd. Hierdoor kon het ‘Hofplein Theater’ de nieuwste films (toen nog op celluloid) pas later huren, met alle gevolgen van dien voor het aantal bezoekers. De Vereniging Filmhuis Veenendaal zelf vertoonde hierbij twee keer per week haar eigen – doorgaans wat minder commerciële – arthouse films en documentaires in ‘het Hofplein’. Om allerlei uiteenlopende redenen werd het Hofpleintheater In 2007 verkocht aan een bioscoopexploitant van buiten Veenendaal, hetgeen de zaak er niet beter op maakte. Nadat de bioscoop in een paar jaar nog een paar keer van eigenaar verwisselde, ging de laatste (‘Cinema Veenendaal’) in 2011 failliet en kwam het gebouw leeg te staan.

Bestuur Vereniging Filmhuis Veenendaal, 2017 V.l.n.r.: Rob de Bruijn, Henk Roor, Bernadette van Vliet, Valentijn Lansbergen, Jacco van de Weerd

FILMZAAL SPECTRUM

Na een korte periode van onduidelijkheid kon het inmiddels dakloze Filmhuis Veenendaal vanaf 2012 terecht in een bovenzaaltje van de nieuwe Cultuurfabriek (ca. 60 zitplaatsen), waar met een eigentijdse beamer werd geprojecteerd. Ondertussen besloot Filmhuis Veenendaal aan te haken bij het gemeentelijke plan om een nieuwe muziekschool/ volksuniversiteit (‘Spectrum’) te bouwen. In de uitvoeringszaal werd daarom op verzoek van Vereniging Filmhuis Veenendaal na veel onderhandelingen op het laatste moment nog een filmprojectiecabine ingebouwd, waarbij voor het eerst gebruik zou worden gemaakt van de nieuwste – digitale– filmprojectie. De kosten van de digitale filmprojector (€ 50.000) werd betaald middels een obligatielening onder de leden, die € 40.000 opleverde en middels een eenmalige bijdrage van de gemeente Veenendaal van € 10.000. Het filmdoek was (kosteloos) afkomstig uit de oude Hofplein-bioscoop. En zo werden er vanaf september 2013 weer films vertoond in Veenendaal, op zaterdagavond en op zondagmiddag. Daarnaast werden er op doordeweekse dagen ook films vertoond in samenwerking met het lokale onderwijs (Chr. Lyceum, CSV Het Perron, Rembrandtcollege, basisonderwijs), of met andere (non-profit) instellingen, zoals onder meer ‘Wijk met je Wijs’ en het Hoorcafé Veenendaal. De zaal in Spectrum telt 143 zitplaatsen.

Filmzaal Spectrum

Ook werden een aantal jaren openluchtvoorstellingen georganiseerd op het zgn. ‘stadsstrand’ aan de Brouwersgracht. Dit gebeurde met een krachtige beamer en met de inzet van een hoop vrijwilligers. De buitenvoorstellingen waren erg populair, uiteraard vooral als er ‘mediterraan’ weer was. Zie de foto hieronder.

Anno 2025 heeft de Vereniging Filmhuis Veenendaal een kleine 900 leden, en is zij een (niet-gesubsidieerde) vereniging die alle activiteiten geheel betaalt uit eigen inkomsten (contributies, kaartverkoop, advertentie-inkomsten). De vereniging organiseert jaarlijks zo’n 100 filmvoorstellingen. Filmhuis Veenendaal huurt de uitvoeringszaal van Spectrum (per dagdeel) van de Stichting Beheer Cultuurcluster (een soort van dochterbedrijf van de gemeente Veenendaal). De voorstellingen zijn voor iedereen toegankelijk. Leden krijgen bij elke filmvoorstelling € 1,50 korting.

NIEUWBOUWPLANNEN THEATER LAMPEGIET

Ondertussen werd er in de gemeenteraad al vele jaren gesproken over de bouw van een geheel nieuw theater Lampegiet, waar plaats moest zijn voor een grote zaal (met 700 stoelen) en een Kleine Zaal (200 stoelen). Deze Kleine Zaal is bedoeld voor ‘kleine’ voorstellingen (cabaret, amateurverenigingen, kamermuziek, koren etc.) en tevens als poppodium. Midden 2023 ging de gemeenteraad van Veenendaal akkoord met de uitgangspunten voor zo’n theater. Onderdeel van dit besluit was dat ook zou worden bekeken of de ‘filmfunctie’ in het nieuwe theater een plek kon krijgen.

Eind augustus 2023 sprak de Algemene Ledenvergadering van Filmhuis Veenendaal uit dat zij graag wilde meeverhuizen van gebouw Spectrum naar Theater Lampegiet. Hierbij speelde ook mee dat in Spectrum de daar aanwezige horecafaciliteiten als ‘matig’ werden beoordeeld (geen echt goed uitgiftepunt voor koffie en drankjes, weinig sfeer door de nogal brutalistische architectuur (erg veel beton) van de foyer. De verhuizing van ‘Spectrum’ naar het nieuwe theater zou voor Filmhuis Veenendaal een verdere professionaliseringsstap betekenen. En voor filmliefhebbers in Veenendaal een enorme vooruitgang.

Mede gelet op de 70.000 inwoners van Veenendaal tonen de nodige onderzoeken aan dat er voldoende draagvlak is voor een filmfunctie met grotere mogelijkheden: dagelijkse programmering, met een uitgebreider filmaanbod. Dat aanbod zal dan enerzijds kunnen bestaan uit zogenaamde arthousefilms en anderzijds uit de meer populaire (commerciële) films, in de filmwereld ook wel aangeduid als ‘blockbusters’.

DERDE ZAAL MET 100 ROYALE BIOSCOOPSTOELEN

In 2024 kwam de verdere uitwerking van de theaterplannen opnieuw aan de orde in de gemeenteraad. In het voorstel dat aan de gemeenteraad werd voorgelegd werd nu behalve van een Grote Zaal (ruim 700 stoelen) uitgegaan van een tweede zaal (de ‘Kleine Zaal’ met een schuiftribune met 200 stoelen) én een derde multifunctionele zaal waar ook films kunnen worden vertoond (met ca. 100 royale bioscoopstoelen). Door de schuiftribune van de Kleine Zaal in te schuiven kan deze zaal ook gebruikt worden als een poppodium met ca. 400 staanplaatsen.

Met deze opzet kunnen zowel in de Kleine Zaal als in de multifunctionele zaal films worden vertoond en is er de mogelijkheid de gehele week door films te programmeren. Hierbij wordt uitgegaan van ca. 600 filmvoorstellingen per jaar. Dit komt er op neer dat er ruimte is om ca. 12 keer per week een film te vertonen: naast reguliere bioscoopfilms en arthousefilms bijvoorbeeld ook kinder- en jeugdfilms (op woensdagmiddag, zaterdagmiddag en zondagmiddag). Doordat de films tegenwoordig allemaal digitaal (via een kabel) worden aangeleverd door de filmverhuurders kan eenvoudig worden meegedraaid in het landelijke premièrecircuit.

OPENING NIEUW THEATER: NAJAAR 2028

Na de nodige discussie over de kosten van het nieuwe theater (investeringen, verwachte jaarlijkse inkomsten en uitgaven) ging de gemeenteraad uiteindelijk op 21 november 2024 met een kleine meerderheid akkoord met het B & W-voorstel om € 48 miljoen uit te trekken voor de nieuwbouw. Voordat het zover is wordt in 2025 verder gewerkt aan de (bouwkundige) voorbereidingen van het nieuwe theater. IJs en weder dienende is het nu de bedoeling dat het oude theater begin 2027 wordt gesloopt. De opening van het nieuwe theater staat gepland voor eind 2028. Ondertussen zullen de gemeente, het theater zelf, Filmhuis Veenendaal en de Stichting VLOW (poppodium) met elkaar overleggen over de toekomstige samenwerking, de invulling van de programmering, de verdeling van de beschikbare avonden etc. Voor de horeca en de techniek zullen dan – anders dan in ‘Spectrum’ geen Filmhuis-vrijwilligers meer nodig zijn. De bedoeling is dat er vanuit de Vereniging Filmhuis Veenendaal wel vrijwilligers worden ingezet voor onder meer PR, filmprogrammering, begeleiding van filmavonden e.d.

Presentatie nieuwe huisstijl Filmhuis Veenendaal (september 2024)

NIEUWE PROJECTIE-APPARATUUR IN SPECTRUM

Tot de opening van het nieuwe theater blijft de Vereniging Filmhuis Veenendaal films vertonen in Spectrum aan het Kees Stipplein. Dat is mede de reden waarom er daar eind april 2024 een geheel nieuwe filmprojector is geplaatst, waardoor gebruik kan worden gemaakt van de nieuwste film- en geluidstechniek (met zgn. laserprojectie). Daarnaast is het oude 5,60 meter brede filmdoek (nog afkomstig uit de oude Hofplein-bioscoop aan de Tuinstraat) vervangen door een spiksplinternieuw filmscherm van 7,0 meter breed, zodat de kijker nog meer waar voor z’n geld krijgt. September 2024 krijgt Filmhuis Veenendaal ook een nieuwe huisstijl, met een robuust, rood logo.

Voorlopige 1e impressie van het ‘Masterplan Duivenweide’

MASTERPLAN DUIVENWEIDE

Het komende jaar wordt er verder gewerkt aan de definitieve stedenbouwkundige opzet en (door de nog te benoemen architect) aan een bouwplan. Later zal de gemeenteraad besluiten hoe de rest van de ‘Duivenweide’ er in de toekomst uit komt te zien. Daarbij gaat het om de realisering van een evenemententerrein naast het nieuwe theater (achter restaurant ‘Zusje’), dat tevens geschikt zal zijn om openluchtfilms te vertonen. Daarnaast zullen er achter het theater een aantal appartementen worden gebouwd, alsmede een bovengrondse parkeervoorziening.

Vereniging Filmhuis Veenendaal, maart 2025

Meer lezen:

Bioscopen in Veenendaal van 1913 tot 1970 en de invloed van sociaaleconomische kenmerken op hun succes. (Martine Schellevis, Veenendaal, 2008). Master Media & Journalistiek Erasmus Universiteit Rotterdam).Klik op de link hierachter om deze tekst ( 88 pagina’s ) te openen > https://thesis.eur.nl/pub/4780
100 jaar branchevereniging van bioscopen in Nederland (1918 – 2018). Uitgave van de NBVF (Nederlandse Vereniging van Bioscopen en Filmtheaters). Amsterdam, 2018.

Beeldmateriaal: Fotoarchief Gemeente Veenendaal, fotoarchief Hofplein Theater BV, digitaal archief Spectrum Veenendaal, Theater Lampegiet, fotoarchief Ver. Filmhuis Veenendaal, Delpher/KB Nationale Bibliotheek